Kokcydioza u bydła szczegółowo. Lek.wet. Artur Fiuk

Pod pojęciem kokcydiozy najczęściej rozumie się chorobę przewodu pokarmowego powodowaną przez inwazję pasożytów z rodzaju Eimeria. Obecnie w intensywnym chowie bydła duże znaczenie ekonomiczne mają także kokcydia z rodzaju Cryptosporidium oraz Neospora. Gatunki z rodzajów Eimeria i Cryptosporidium są to patogeny jelitowe powodujące biegunki, które mogą prowadzić do znacznego zmniejszenia przyrostu zwierząt lub zwiększonej śmiertelności cieląt. Neospora zaś jest patogenem układowym, powodującym ronienia lub porody zarażonych cieląt.
Rozpoznawanie
Eimerioza to choroba wywoływana przez kokcydia z rodzaju Eimeria. Choroba ta przynosi poważne straty w produkcji bydła na całym świecie. U bydła wykryto ponad 20 gatunków Eimerii, lecz tymi, które najczęściej wywołują postać kliniczną choroby są Eimeria bovis oraz E. zuernii. W Europie odnotowano także biegunki wywołane przez E. alabamensis. Częste są zakażenia mieszane. Wszystkie bydlęce Eimerie przenoszone są drogą fekalno-oralną, przy czym bydło jest jedynym żywicielem w cyklu życiowym. Niemal każde zwierzę rozsiewa oocysty, nie wykazując przy tym objawów klinicznych choroby. Występowanie postaci klinicznej zależy od wielu czynników takich jak: gatunek Eimerii, liczba oocyst w środowisku lub stopień narażenia na nie cieląt, warunki środowiska (temperatura, wilgotność, nasłonecznienie), a także czynników stresogennych, tj. odsadzenie, złe odżywienie, czy ekstremalne warunki środowiskowe.
Tabela 1. Zestawienie omawianych kokcydioz
Eimerioza Kryptosporydioza Neosporoza
Najczęstszy czynnik etiologiczny Eimeria bovis,
E. zuernii,
E. alabamensis Cryptosporidium bovis,
C. parvum
C. andersoni Neospora caninum
Umiejscowienie jelito cienkie, ślepe, okrężnica jelito cienkie układ nerwowy, rozrodczy
Wiek najbardziej narażonych 3 tydzień – 6 miesiąc 1 – 4 tydzień w każdym wieku
Kliniczna postać eimeriozy dotyczy najczęściej cieląt między 3 tygodniem, a 6 miesiącem życia, lub tuż po odsadzeniu (bydło opasowe). W kale chorych zwierząt można obserwować śluz, krew, strzępki błony śluzowej, a cielęta wykazują bolesne parcie na kał. W łagodniejszym przebiegu choroby mogą wykazywać luźny stolec, zabrudzoną okrywę włosową oraz ograniczony przyrost masy.
Postać nerwowa kokcydiozy jest rzadka i dotyczy zazwyczaj bydła opasowego. Oprócz biegunki, z bardzo dużą ilością oocyst w kale, obserwowane są objawy z ośrodkowego układu nerwowego takie jak: opistotonus, oczopląs poziomy czy drżenie pęczkowe mięśni.
Oocysty są mniejsze niż jaja innych pasożytów, lecz można je wykryć bez problemu metodą flotacji, szczególnie jeśli są w dużej ilości w próbce kału. Ilość jaj mniejsza niż 5000/g kału może nie być istotna klinicznie, zaś przy wyraźnych objawach eimeriozy może wynosić ponad 100 tyś./g. Aczkolwiek wykazano, iż test ELISA może być znacznie czulszy od badania koproskopowego przy zastosowaniu odpowiedniego antygenu.
Kryptosporydioza jest chorobą wywoływaną przez pierwotniaki z rodzaju Cryptosporidium. Najcześciej izolowanymi od bydła gatunkami są C. bovis, C. parvum, oraz C. andersoni. Zarażenie następuje poprzez zjedzenie oocyst znajdujących się w środowisku. Bezpośredni cykl życiowy tych pasożytów umożliwia zamknięcie cyklu życiowego w obrębie jednego żywiciela. Z wymienionych gatunków, C. parvum może rozwijać się także u człowieka. Możliwe jest zarażenie miedzygatunkowe (człowiek, bydło i inne). Pierwotniak z tego gatunku jest szczególnie niebezpieczny dla ludzi z obniżoną odpornością, np. chorujących na AIDS. C. parvum i C. bovis umiejscowione są w jelicie cienkim, natomiast C. andersoni w trawieńcu.
Postać kliniczna tej choroby wywoływana jest głównie przez C. parvum i obserwowana u cieląt pomiędzy 1, a 4 tygodniem życia. Przebieg zależy od kilku czynników, m.in. od sprawności układu odpornościowego organizmu, ilości przyjętego patogenu, czy współistniejących infekcji (rotawirusy, E. coli). Pierwotniak ten uszkadzając kosmki jelitowe może doprowadzać do biegunki (półpłynnej lub płynnej) i w rezultacie różnego stopnia odwodnienia organizmu, osowiałości, wychudzenia, gorączki i spadku kondycji. C. bovis i C. andersoni mogą prowadzić do podklinicznej postaci choroby, ograniczając przyrost zwierząt oraz zmniejszając produkcję mleka osobników dorosłych, lecz samodzielnie nie uważa się ich za zdolne do wywołania postaci klinicznej kryptosporydiozy.
Oocysty Cryptosporidium można wykryć w kale za pomocą kilku metod. Powszechnym sposobem jest wykrywanie jaj poprzez badanie koproskopowe za pomocą flotacji lub sedymentacji. Innym sposobem jest wykonanie rozmazu próbki kału barwionego metodą Ziehl-Neelsena (lub jej modyfikacją) lub bez barwienia w mikroskopie kontrastowo-fazowym. Można także użyć testu ELISA lub szybkich testów paskowych. Za złoty standard obecnie uznaje się metodę immunofluorescencji pośredniej (IFAT).
Neosporoza u bydła wywoływana jest przez Neospora caninum. Jest to dość częsta infekcja wśród bydła na świecie, powodująca duże straty ekonomiczne. Żywicielem ostatecznym jest pies i inne dzikie psowate, które wydalają do środowiska oocysty. Żywiciele pośredni (m.in. przeżuwacze, koń, kot, szczur) zarażają się poprzez zjedzenie zanieczyszczonej paszy. Możliwe jest także zakażenie pionowe i poziome między żywicielami pośrednimi. Większa część urodzonych żywych cieląt wykazuje przeciwciała przeciwko N. caninum. Stwierdzono, iż potomstwo może zarazić się przez łożysko, ale także z pobieraną zakażoną siarą i mlekiem. Możliwe jest również zarażenie śródpochwowe przez nasienie od seropozytywnych buhajów. Wykazano również obecność przeciwciał przeciw temu zarazkowi w surowicy ludzi, oraz możliwość wpływu zarazka na ronienia u kobiet.
W przypadku bydła neosporoza stanowi problem głównie ze względu na zamieranie zarodków, ronienia między 4-7 miesiącem ciąży, oraz porody martwych płodów. Żywo urodzone cielęta od zarażonych matek mogą w krótkim czasie paść lub wykazywać objawy choroby w wieku do 4 tygodni życia. Obserwuje się u nich wrodzone zaburzenia neurologiczne takie jak osłabiony odruch ssania, zaburzenia równowagi, porażenia, drgawki, wiotkość mięśni. W badaniu pośmiertnym można stwierdzić wybroczyny na powierzchni mózgu oraz ogniska martwicowe w mięśniach i narządach wewnętrznych.
Diagnostyka koproskopowa jest trudna, ze względu na podobieństwo oocyst do Toxoplasma gondii. W praktyce stosuje się testy ELISA oraz metodę immunofluorescencji pośredniej (IFAT) lub PCR.
Leczenie
Do leczenia eimeriozy u bydła stosuje się głównie preparaty sulfonamidowe, toltrazuryl oraz amprolium, aczkolwiek ta ostatnia substancja nie jest dopuszczona do obrotu na terenie Polski. Z badań wynika, iż obecnie najlepiej działa toltrazuryl podany jeszcze przed wystąpieniem objawów choroby, jeśli zwierzęta są narażone na inwazję.
Jedynym zatwierdzonym lekiem do leczenia kryptosporydiozy jest halofuginon. Testowano także inne substancje mogące mieć działanie terapeutyczne (paromomycyna,hiperimmunologiczna siara bydlęca), lecz wyniki były różne i nie ma pewności czy substancje te działają. Jedynym produktem na polskim rynku zawierającym halofuginon jest Halocur® (0,5 mg/ml roztwór doustny dla cieląt). Podaje się 2 ml preparatu na 10 kg m.c. raz dziennie przez 7 dni. Okres karencji na tkanki jadalne wynosi 13 dni.
W przypadku eimeriozy i kryptosporydiozy należy również stosować leczenie objawowe biegunki oraz wynikającego z niej odwodnienia. Opinie oraz wyniki badań są podzielone w kwestii odstawienia mleka w tym okresie, mimo to, należy podawać doustnie preparaty elektrolitowe. Jeśli poziom odwodnienia jest wysoki, a cielę jest słabej kondycji należy uwzględnić płynoterapię dożylną. Jednocześnie wspomagająco można podawać zwierzęciu preparaty powlekające (siemię lniane) oraz ściągające (kora dębu).
Nie istnieje możliwość skutecznego leczenia neosporozy u bydła. Do rzadko podejmowanej terapii próbowano używać m.in. preparatów sulfonamidowych, lecz z niewielkim skutkiem. Serododatnie osobniki powinno się usuwać ze stada.
Prewencja i profilaktyka
W przypadku wszystkich omówionych chorób najlepszym działaniem zapobiegającym ich wystąpieniu jest odpowiednie zarządzanie stadem. Należy zwrócić uwagę między innymi na: wielkość grup i ich zagęszczenie, temperaturę i wymianę powietrza, konstrukcję podłoża, ściółkę, warunki higieniczne, sposób karmienia (urządzenia do pojenia i karmienia), sposób postępowania ze zwierzętami wykazującymi objawy kliniczne. W przypadku bydła opasowego ważna jest zmiana pastwisk oraz wykładanie siana lub słomy niebezpośrednio na podłożu. Ze względu na dość dużą odporność kokcydiów na środki fizyczne i chemiczne, dezynfekcja jest trudna. Obecnie działanie bójcze wobec Eimerii wykazują związki na bazie krezolu. Pozostawianie używanych przez cielęta powierzchni do osuszenia przez słońce jest jedną z najbardziej efektywnych naturalnych metod zabijania kokcydiów.
Istnieją doniesienia o możliwości ograniczenia wielkości inwazji kokcydiów przez podawanie produktów zawierających naturalne olejki eteryczne (olejek oregano, OregoStim®, CalbiProtect-ESe) oraz fitoncydy i fitoaleksyny (AdiCox® AP).
Jeśli niemożliwe jest wprowadzenie działań prewencyjnych w gospodarstwach mających wcześniej problem z eimeriozą i kryptosporydiozą, należy zastosować lekoterapię w celach profilaktycznych. Do tego celu wykorzystuje się substancje wymienione powyżej.
W przypadku neosporozy przestrzeganie warunków higienicznych także jest ważnym elementem. Należy jak najszybciej usuwać poronione płody i wydalone łożyska, prowadzić okresową dezynfekcję. Ze względu na brak leczenia jedyną metodą uwalniania stada jest okresowe badanie serologiczne oraz usuwanie zarażonych osobników. Należy kontrolować zwierzęta wprowadzane do stada z zewnątrz. Psy jako żywiciele ostateczni stanowią czynnik ryzyka, lecz z badań wynika, iż ich rola wydaje się ograniczona. Co więcej mogą zmniejszać ryzyko roznoszenia tego pasożyta przez dzikie zwierzęta. Ważne jest odpowiednie zabezpieczenie paszy przed dostępem zwierząt.
W niektórych krajach na świecie od kilkunastu lat istnieje zarejestrowana szczepionka zawierająca inaktywowane trofozoity (Neoguard™, Bovilis® Neoguard). Wykorzystuje się ją do ograniczenia ronień u bydła, aczkolwiek nie przynosi zadowalających efektów. Wobec coraz większych strat ekonomicznych powodowanych przez Neospora caninum w produkcji bydlęcej, istnieje duża potrzeba na opracowanie skutecznej metody zapobiegania neosporozie u bydła.

Piśmiennictwo:
1. Dirksen, G., Grunder, H.D., Stober, M. (red.), 2007. Choroby wewnętrzne i chirurgia bydła. Galaktyka. 695-699, 1212-1215.
2. Ghanem, M.M. et al., 2008. Comparative therapeutic effect of toltrazuril, sulphadimidine and amprolium on Eimeria bovis and Eimeria zuernii given at different times following infection in buffalo calves (Bubalus bubalis). Preventive Veterinary Medicine, 84 (2008). 161–170.
3. Gundłach, J.L., Sadzikowski, A.B., 2004. Parazytologia i parazytozy zwierząt. PWRiL. 112-116, 119-120.
4. Kaczmarowski, M., 2006. Przyczyny zamieralności zarodków i płodów u bydła. Życie Weterynaryjne 81 (10). 657-661.
5. Kotowski, K., 2012. Zaburzenia w rozrodzie na tle Neospora caninum. Hodowca Bydła 172 (17)
6. Lassen, B., 2009. Diagnosis, epidemiology and control of bovine coccidioses in Estonia. Praca doktorska, Estonian University of Life Sciences. 13-30.
7. McAllister, M.M., 2006, Protozoosis of the calf: Giardia, Cryptosporidium, Eimeria, Sarcocystis, Neospora. World Buiatrics Congress 2006 Nice. www.ivis.org
8. Moskwa, B., Cabaj, W., 2007. Niewidzialna groźba. Academia Mag. PAN 2 (10). 34-35
9. OIE, 2008. Cryptosporidiosis. OIE Terrestrial Manual. 1192-1215.
10. Reichel, M.P., Ellis, J.T., 2009. Neospora caninum – How close are we to development of an efficacious vaccine that prevents abortion in cattle?, International Journal for Parasitology 39 (2009). 1173-1187.
11. Silverlas, C., 2010. Cryptosporidium infection in dairy cattle. Praca doktorska, Swedish University of Agricultural Sciences. 9-21.
12. Strzelec, E. et al., 2011. Effect of use of herbal additive on coccidian invasion level and performance traits in goats. Ann. Warsaw Univ. of Life Sc. – SGGW, Anim. Sci. 49 (2011). 11-20.
13. Toaleb, N.I., El-Moghazy, F.M., Hassan, S.E., 2011. Diagnosis of Eimeriosis in Cattle by ELISA Using Partially Purified Antigen. World Appl. Sci. J., 12 (1). 33-38.
14. Tomczuk, K. et al., 2007. Przeciwciała przeciwko Neospora caninum w surowicach krów ze średnich i małych gospodarstw okolic Lublina. Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska Lublin 58 (1). 50-54